Шаҳло Турдиқулова Инновацион ривожланиш вазирининг биринчи ўринбосари лавозимига тайинлангунга қадар Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази директори лавозимида ишлаган.

Ш.Турдиқулова 1973 йил 28 апрелда Тошкент шаҳрида туғилган. 1995 йил Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университетини тамомлаган.

Биология фанлари доктори, профессор. «Дўстлик» ордени соҳибаси. Илмий фаолияти давомида 160 тадан ортиқ илмий ишлари, жумладан, 2 та ўқув дарслик ва 2 монографияси чоп этилган. Халқаро илмий матбуотда 40 дан ортиқ мақолалари чоп этилган.

Қуйида муаллифнинг вакцинация ва Ўзбекистондаги вазият юзасидан мулоҳазалари туширилган мақоласини тақдим этамиз. 

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ўтган йилнинг 11 мартида коронавирус инфекцияси билан боғлиқ эпидемиологик вазиятга пандемия, деб баҳо берган даврдан шу кунга қадар COVID-19 221 мамлакатда қайд этилди. Коронавирус аниқланганлар сони 110 миллиондан, касалликдан вафот этганлар 2,4 миллиондан ошди. Илм-фан, тиббиёт, нанотехнологиялар тараққий этган давримизда шунчалик талафот кузатилгани пандемия инсониятни нечоғлиқ мураккаб аҳволга солиб қўйганидан далолат беради.

Инсоният турли хасталиклар билан курашиб келяпти. Бу курашда касалликка қарши иммун тизимини ҳосил қилувчи вакциналар муҳим аҳамият касб этади. Шу боис, пандемия тарқалиши билан дунёнинг барча ривожланган мамлакатлари коронавирус вакцинасини яратиш йўлида қаттиқ изланишга киришди. Мана шу интилишлар натижасида бугунги кунда АҚШ, Буюк Британия, Германия, Франция, Россия, Хитой, Жанубий Корея ва Ҳиндистоннинг йирик фармацевтика компаниялари ва илмий-тадқиқот марказлари томонидан коронавирусга қарши ишлаб чиқилган ўн тўртта вакцина ЖССТда тасдиқдан ўтказиш ҳамда учинчи босқич клиник синовлари жараёнида. Бутун инсоният шуларга умид нигоҳини қаратган.

ЖССТ талабига кўра, ҳар қандай вакцина бир йил давомида клиник синовлардан ўтгандан кейингина рўйхатга олинади. Бироқ коронавирус инфекциясининг кескин тарқалиши ҳамда ўлим кўрсаткичининг юқорилиги сабабли COVID-19га қарши иккита вакцина (Pfizer ва AstraZeneca) фавқулодда фойдаланиш учун рўйхатга олинди.

Айрим мамлакатларда коронавирус билан боғлиқ эпидемиологик барқарорликни таъминлаш мақсадида ЖССТ рўйхатга олмаган ёки учинчи босқич клиник синовлари якунланмаган вакциналар фавқулодда ҳолатни инобатга олган ҳолда оммавий эмлашга тавсия этилди.

Дунё аҳолисининг ўн уч фоизини ташкил этадиган Европа Иттифоқига аъзо йигирма саккиз мамлакат ва тўртта йирик давлат (АҚШ, Канада, Буюк Британия ва Япония) коронавирусга қарши вакциналарнинг дунё бўйича учдан икки қисмига буюртма бергани, шунингдек, унга бўлган талаб юқорилиги ҳамда ишлаб чиқариш қуввати етарли эмаслиги туфайли жаҳон миқёсида тақчиллик кузатилмокда. Ваҳоланки, буюртма берилган айрим вакциналарнинг, ҳатто клиник синовлари ҳам якунланмаган.

Европа мамлакатлари орасида аҳолини­оммавий эмлаш кўрсаткичи шу йилнинг 15 февраль ҳолатига кўра, Буюк Британияда 0,8 фоиз, Германияда 1,3 фоиз, Италияда 2 фоиз, Францияда 0,6 фоиз, Испанияда 1,9 фоизни ташкил этди. Ҳар юз минг кишига нисбатан эмланган аҳоли кўрсаткичи бўйича Мальта биринчи ўринни эгаллади. Европа комиссияси шу йил ёз мавсуми охиригача аҳолининг етмиш фоизини эмлашни режалаштирмоқда.

Европа Иттифоқида фақат Pfizer/BioNTech, Moderna ва AstraZeneca вакциналари маъқулланган ҳамда улардан фойдаланиш тавсия этилган. Бироқ ишлаб чиқарувчилар вақт нуқтаи назаридан ушбу препаратларни етарли миқдорда ишлаб чиқариш учун қувват етишмаслигини қайд этмоқда.

Мана шундай мураккаб вазиятда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 январдаги фармойишига биноан ташкил этилган Ўзбекистон Республикасига коронавируснинг кириб келиши ва тарқалишининг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар дастурини тайёрлаш бўйича республика махсус комиссияси ҳамда ҳукумат томонидан аҳолини коронавирусга карши оммавий эмлаш юзасидан қатор чора-тадбирлар бажарилмоқда.

Таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз аҳолисини коронавирусга қарши эмлаш тадбирлари коронавирус пандемиясига қарши курашиш ва вакцина сотиб олиш харажатларига йўналтирилган 3 триллион сўм маблағ ҳисобидан амалга оширилиши белгиланган.

Юртдошларимизни оммавий эмлаш мақсадида дунёнинг 12 та фармацевтика компанияси ҳамда илмий-тадқиқот марказлари билан COVID-19гa қарши вакциналарни тезкор етказиб бериш бўйича музокаралар олиб борилмоқда. Коронавирусга қарши эмлашнинг халқимиз учун энг самарали ва тезкор йўллари изланяпти. Бу жараёнда Санитария-эпидемиология хизмати ҳамда юртимизнинг хорижий давлатлардаги элчихоналари фаол иштирок этмоқда.

Жумладан, оммавий эмлашга тайёргарлик доирасида ўзбекистонлик бир гуруҳ мутахассислар «Спутник V» вакцинасини ишлаб чиқариш жараёни билан танишиш мақсадида Россия Федерациясига хизмат сафарига юборилди. Сафар давомида «Спутник V» вакцинасини Ўзбекистонга етказиб бериш ҳамда юртимиз фуқароларини мазкур вакцина билан эмлаган ҳолда Россия Федерацияда ишлашига рухсат бериш масалалари ҳам муҳокама қилинди.

Мамлакатимизга тақдим этилган юз доза миқдоридаги «Спутник V» вакцинасининг лаборатория текширувлари ҳамда Россияда ўтказилган учинчи босқич клиник синовлари натижалари асосида Ўзбекистон Республикасида сертификатланган ҳолда оммавий қўллашга рухсат этилди. Ҳозир Россия инвестиция фонди билан бир миллион доза «Спутник V» вакцинасини харид қилиш бўйича музокаралар олиб борилмоқда.

Юқорида айтганимиздек, мамлакатимизга коронавирусга қарши вакцина келтириш борасида барча имконият ва воситалардан фойдаланишга ҳаракат қилиняпти. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси GAVI (Вакциналар ва иммунизация бўйича глобал альянс) ташкилотининг COVAX (коронавирусга қарши эмлаш механизми) фондига аъзо давлатлар қаторига киритилган. Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан мазкур фонд ҳисобидан юртимиз аҳолисининг йигирма фоизини коронавирусга қарши эмлаш учун етарли миқдорда вакцина келтириш учун буюртма тайёрланиб, GAVI ташкилотига тақдим этилган. CОVAX фонди дунё бўйлаб вакциналарни ишлаб чиқариш имкониятидан келиб чиққан ҳолда, шу йилнинг ярмигача мамлакатимизга 2,64 миллион доза AstraZeneca вакцинаси босқичма-босқич етказиб берилишини маълум қилди.

Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг ­Хитой Халқ Республикасига давлат ташрифи чоғида Инновацион ривожланиш вазирлиги (Ўзбекистон) ҳамда Фан ва техника вазирлиги (Хитой) ўртасида Илмий-техник ҳамкорлик бў­йича қуйи қўмита фаолияти йўлга қўйилган эди. Мазкур қўмита томонидан коронавирусга қарши вакцина ишлаб чиқишда ҳамкорлик ўрнатиш бўйича амалий чоралар кўрилди.

Инновацион ривожланиш вазирлиги, Хитой Фанлар академияси Микробиология институти ва ушбу мамлакатнинг Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co.Ltd компанияси ҳамкорлигида коронавирусга қарши янги рекомбинант вакцинаси бўйича тадқиқотлар олиб борилди.

Ҳамкорлик доирасида Хитойнинг Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co.Ltd компанияси, Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Вирусология илмий-тадқиқот институти ўртасида уч томонлама шартнома асосида коронавирусга қарши «ZF 2001» вакцинаси бўйича клиник тадқиқотлар ўтказиш юзасидан битим имзоланди.

Вакциналар яратилиши бўйича тўрт хил хусусиятга эга бўлади.

Биринчиси, кучсизлантирилган SARS-CoV-2 вакцинаси бўлиб, организмга юборилганда вирус қайта фаоллашиши ҳамда коронавирус инфекциясини келтириб чиқариши мумкин.

Иккинчиси, м-РНК турдаги вакцина ҳимоя қобиғига ўралган коронавирус геноми фрагменти асосида яратилади. Бу янги технология бўлиб, олдин қўлланилмаган. Инсон саломатлигига таъсири номаълум. 70 ёки 80 даража совуқ шароитда сақлаш лозим. Бироқ бундай имконият фақат махсус лабораторияларда мавжуд.

Учинчиси, аденовирус векторли вакциналар аденовирус асосида сунъий яратилган вирус ва коронавирус оқсилини кодловчи ген бўлагидан ташкил топган. Одам организмига коронавирус ДНК бўлаги киргач, коронавируснинг тузилиш оқсили синтезланади. Ёт ДНК бўлагининг одам геномига интеграциялашиш эҳтимоли мавжуд.

Тўртинчиси, рекомбинант оқсил вакциналари коронавирус ташқи оқсили биотехнологик усул билан синтезланиб олинади. Организмга юборилганда оқсилга нисбатан иммун жавоб ҳосил бўлади. Бошқа турдаги вакциналар билан солиштирганда, энг юқори хавфсизлик профилига эга. Сўнгги ўн йилда кенг қўлланган вакцина тури ҳисобланади. Гепатит, папиллома, пневмония, менингакокк ва бошқа хасталикларга қарши иммунитет ҳосил қилиш учун қўлланган. Сақлаш шароити ҳам мавжуд имкониятларга мос: 2 дан 8 даражагача илиқ муҳитда сақлаш мумкин.

«ZF 2001» вакцинаси рекомбинант оқсил вакциналари туркумига мансублиги ҳамда ножўя таъсирлар юзага келиши бошқа турдаги вакциналарга нисбатан камлиги инобатга олиниб, унинг клиник тадқиқотларини ҳамкорликда ўтказишга қарор қилинди. Мазкур вакцинанинг бир ва икки босқичли клиник синовлари натижаларига кўра ножўя таъсири 0,3-0,5 фоиздан кам бўлган.

Рекомбинант оқсилли «ZF 2001» вакцинаси Дори воситалари, тиббий буюмлар ва тиббий техника экспертизаси ва стандартлаштириш давлат маркази томонидан белгиланган тартибда барча хавфсизлик кўрсаткичлари синовидан ўтказилди. Унинг ижобий натижалари асосида аҳоли орасида учинчи босқич клиник синовларга рухсат берилди.

Ушбу тадқиқотлар ҳамкорликда ўтган йилнинг ноябрь ойидан буён Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co.Ltd компаниясининг саккиз нафар илмий ходими ва мамлакатимиздан ўттиз нафар олим ҳамда 112 нафар тиббиёт ходими иштирокида юртимизда ўтказилмоқда.

Республика махсус комиссиясининг қарорига кўра, «ZF 2001» вакцинасининг учинчи босқич клиник синовлари дастлабки босқичи тиббиёт ходимлари томонидан клиник синовда қатнашувчи шахсларнинг тиббий назоратини тизимли ташкил этиш учун Мудофаа вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги ҳамда Миллий гвардия кўнгилли хизматчиларида ўтказилиши белгиланди.

Тадқиқотларда ҳар бир кўнгилли иштирокчи 28 кун оралиғида уч дозада «вакцина/плацебо” схемасида эмланиши кўзда тутилди. Бугунги кунга қадар (2021 йил 24 февраль ҳолатига кўра) 6 минг 835 киши биринчи, 4064 киши иккинчи, 254 нафар кўнгилли учинчи доза билан эмланди. Клиник синовда қатнашувчилар умумий ўн маротаба поликлиникага келиб, кўрикдан ўтиши белгиланган. Синов иштирокчиларининг биринчи эмлашдан кейин етти кун давомида, кейинги ҳар бир эмлашдан сўнг саккизинчи куни тиббий кўрикдан ўтиши таъминланмоқда. Шунингдек, ҳар уч кунда Сall-center ходимлари телефон орқали боғланиб, кўнгиллиларнинг аҳволидан мунтазам хабардор бўлмоқда.

Бизни хурсанд қилган натижа шуки, Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co.Ltd компанияси коронавирусга қарши вакцинани яратишда ­Ўзбекистоннинг ҳиссаси ва саъй-ҳаракатларини инобатга олиб, мамлакатимизни «ZF 2001» вакцинасини бирга яратган ҳаммуаллиф давлат сифатида ­эътироф этди. Ушбу янги вакцинани «ZF-UZ-VAC 2001» номи билан биргаликда ишлаб чиқариш ва ундан фойдаланишга розилик билдирилди.

Бугунги кунда вакцинанинг мамлакатимизда учинчи босқич синовлари муваффақиятли ўтказилаётгани ва ­Ўзбекистоннинг ушбу вакцинани яратиш ва ишлаб чиқаришда ҳаммуаллиф давлат этиб белгилангани инобатга олиниб, «ZF-UZ-VAC 2001» вакцинасини фавқулодда вазиятларда фойдаланишга рухсат бериш масаласи кўриб чиқилмоқда.

Вакцина ҳаммуаллифи сифатида тан олиниш мамлакатимизга кўплаб янги имкониятларни тақдим этади. Аввало, эмлаш воситаси юртимизда ишлаб чиқарилади. Ўзбекистон бренди сифатида дунёга танилади. Минтақа аҳолисига вакцина етказиб берувчи давлат мақомига эришамиз. Шундай бўлгач, юртдошларимизни коронавирусга қарши эмлаш жаҳондаги вакцина ишлаб чиқарувчилар таклиф этган қийматдан анча арзонга тушади. Бу — пандемия ҳали-ҳамон инсониятни таҳликада тутиб турган бир пайт­да дунёнинг кўплаб давлатлари ҳавас қилгулик муваффақият.

Мамлакатимизда коронавирус инфекциясига қарши эмлаш ишларига тайёргарлик кўриш ва уларни амалга ошириш билан боғлиқ вазифалар белгилаб олинди. Унга мувофиқ, халқаро тажриба асосида хавф гуруҳига кирувчи шахслар, яъни дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, 4 миллиондан зиёд аҳолини биринчи навбатда эмлаш режалаштирилмоқда. Бу тоифага 65 ёшдан юқори қариялар, тиббиёт ходимлари, сурункали касалликка чалинганлар, мактабгача таълим ва умумтаълим муассасалари ходимлари, Қуролли Кучлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари киритилган.

Айни пайтда эмланиши зарур бўлган шахс­ларнинг электрон рўйхатини шакллантириш, 3 минг 138 та эмлаш пункти, 862 та ҳаракатдаги ва мобиль бригада фаолиятини йўлга қў­йиш ишлари олиб бориляпти. Битта марказий, ўн тўртта ҳудудий ҳамда 206 та туман (шаҳар) вакцина сақлаш жойи мавжуд бўлиб, улардаги 457 та совиткич, 148 та электр генератори, 121 та термосумка ва термоконтейнерлар шай ҳолатга келтирилди.

Бундан ташқари, аҳолини коронавирусга қарши эмлашга талаб юқори бўлган тақдирда, ҳудудлардаги спорт иншоотлари ёки бошқа бинолар, ҳозир консервация қилинган тақсимлаш ва саралаш марказларида вакцинация тадбирларини оммавий ташкил этиш режалаштирилган. «Совуқлик занжири» тизимини сақлаган ҳолда вакциналарни ҳудудлар орқали ташиш учун мамлакатимизга ўн еттита авторефрижератор ва икки юз олтита мини-авторефрижератор келтирилди.

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг Европа ҳудудий бюроси ҳамкорлигида шу йилнинг 21-27 февраль кунлари аҳолини эмлаш жараёнига жалб этиладиган тиббиёт ходимлари коронавирусга қарши эмлаш бўйича қайта ва тўлиқ тайёргарликдан ўтказилади.