Бой одамларнинг ахлоқий фазилатлари ҳар доим муҳокама қилинган. Машҳур тадқиқотлардан бирида айтилишича, одам қанчалик бой бўлса, у боладан конфет олиш эҳтимоли кўпроқ ёки светофорда пиёдани ўтказиб юбормайди. Оддий одамлар шунга ўхшаш хулосаларга келишади: уларнинг бой дўстлари бекордан бекорга бошқалар учун пул тўламайди. Бироқ, мутахассисларнинг фикрига кўра, агар улар ҳар доим ҳамма учун пул тўласа қандай қилиб бойиб кетади? Forbes.ru журнали бу ҳақда жуда кўп тажрибаларни умумлаштирди.

Маданият ва санъат орқали биламизки, асрлар давомида бойлик одамларни очкўз ва ёқимсиз шахсларга айлантиради. Машҳур болалар эртаклари мунтазам равишда бирон бир муҳим капиталга эга бўлган ҳар бир кишида иллатларни мужассамлаштиради. Ҳатто дунё динлари ҳам баъзида қашшоқликни бойликдан устун қўйганга ўхшайди.

Нега инсоният бойликнинг нотўғри эканлигини исботлашга астойдил ҳаракат қилмоқда? Муаммо ҳақиқатан ҳам бойлардами?

Ушбу масалага бағишланган тадқиқотлар жуда зиддиятли. Масалан, Пол Пифф ва Мичиган университетдаги ҳамкасблар 2012 йилда ўтказган тадқиқотда юқори синф одамлари ўзларини ахлоқсиз тутишади ва қонунларни бузиш эҳтимоли кўпроқ деган хулосага келишди. 2023 йилда социологлар Пифф тадқиқотининг эмпирик маълумотларини икки марта текширишга, шунингдек, тажрибанинг бир қисмини такрорлашга қарор қилишди ва ижтимоий мавқе ва ахлоқсиз хатти-ҳаракатларнинг ўзаро боғлиқлиги тўғрисида ҳеч қандай далил топмадилар. «Биз кузатувларни кўп марта, жуда эҳтиёткорлик билан ўтказдик ва биз ҳеч қачон асл тадқиқотдан ҳеч қандай таъсир топмадик», дейди Амстердам университетидан сўнгги  тадқиқотнинг ҳаммуаллифларидан бири.

«Бой аҳмоқ» синдроми

Пол Пиффнинг тажрибаларидан бирида, хонага конфет вазасини қўйиб, уларни олиб кетмасликларини сўрашди, чунки конфет болалар учун мўлжалланган. Тажриба шуни кўрсатдики, одамлар ўзларини қанчалик бой деб ҳисобласаларда, шунчалик кўп болалар конфетларини олишган. Натижада, олимлар бойлик ортиши билан одамлар эмпатия қобилиятини йўқотишга мойил деган хулосага келишди. Бироқ, бу фаразлар шубҳа остига олинди – бойлик ва ахлоқий хатти-ҳаракатлар ўртасидаги боғлиқлик Лейпциг университетида ҳам, Стенфордда ҳам топилмади. Бироқ, тадқиқотчилар Пиффни экспериментлар натижаларини сохталаштиришда гумон қилмайдилар, балки 2012 йилда бойлар ўзларини ҳозиргидан бошқача тутишган.

Ҳа, Пиффнинг асл тадқиқоти катта шов-шувга сабаб бўлди – аммо бошқа тажрибалар ҳам ўтказилди, улар «бойлар билан нимадир нотўғри »деган фаразларни қисман ёки тўлиқ тасдиқлади.

Масалан, 2016 йилги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, юқори ижтимоий мавқега эга одамлар атрофдагиларга камроқ ва ўзларига кўпроқ эътибор беришади. 2010 йилги тажрибада ижтимоий мавқеи паст бўлган одамлар кўпроқ эмпатик ва бошқаларнинг ҳис-туйғуларини яхшироқ ҳис қилиши кузатилди ва 2008 йилда тадқиқотчилар кўпроқ таъсир ўтказувчилар бошқаларнинг муаммоларига нисбатан камроқ раҳм-шафқатга эга эканлигини аниқладилар. Бундан ташқари, 2019 йилда АҚШда Пиффнинг тажрибаларидан бири такрорланди ва унинг натижалари тасдиқланди: 2012 йилдаги каби қимматроқ машиналарнинг ҳайдовчилари пиёдаларга камроқ йўл беришди. Пол Пиффнинг ўзи бу қарама-қаршиликни шундай изоҳлайди: «мен ҳали ҳам илм-фан бизни турли хил келиб чиқиши бўлган одамларнинг ўзини тутишидаги катта фарқларга ишора қилади деб ўйлайман ва биз натижаларни аниқ қабул қилишимиз шарт эмас.»

67 мамлакатда 46000 кишининг маълумотларини, шу жумладан бойлик ва хулқ-атвор ахлоқи тўғрисидаги фактларни ўрганган норвегиялик олимларнинг тадқиқотлари ҳам қизиқ натижаларни кўрсатди. Маълум бўлишича, кам даромадли муҳитда ўсган одамлар хайрия ишларига кўпроқ пул беришади ва атрофдагиларга нисбатан яхшиликни кўпроқ қилишади.

Бундан ташқари, Лос-Анжелесдаги Калифорния университети олими Хэл Хершфилд айтганидек, барча муаммоларни пул билан ҳал қилиш имконияти одамларнинг дўстлари билан фидокорона муносабатда бўлиш қобилиятини йўқотишига олиб келади. У, шунингдек, ёвузликнинг илдизи муқаррар равишда бойликнинг оқибати бўлган изоляцияда эканлигига ишонади.

Психотерапевт Кристофер Райан: «Кўпчилигимиз пулга эга бўлганимизда нима қиламиз? Биз автобусга чиқмаслик учун машина сотиб оламиз. Биз шовқинли қўшнилардан қочиб узоқроқ панжарали уйга борамиз. Биз аввалгидек шовқинли, қувноқ меҳмонхоналарга эмас, балки қиммат, сокин меҳмонхоналарга жойлашамиз. Биз ўзимизни хавф, шовқин ва ноқулайликдан ҳимоя қилиш учун пул ишлатамиз», деб ёзади. – Аммо бунинг нархи изоляциядир. Қулайлик учун биз тасодифий учрашувлар, янги мусиқа, бошқаларнинг кулгиси, бегоналар билан ҳеч қандай мажбурий алоқа қилмаслик имкониятларини узиб ташладик.

Раҳм-шафқат юки

Психология фанлари доктори Александр Максименко пул одамни янада сахий ёки очкўз қилмайди, деб ҳисоблайди, аммо одамнинг уларга бўлган муносабати унинг характерини «кристаллаштиради». «Пул, – дейди Максименко, – бу бизнинг тарбиямиз, қадриятларимиз, ўрганилган меъёрларимиз, мода ижтимоий тенденциялари тўғрисида хабардорлигимиз тўғрисида параллел равишда хабар берадиган литмус тести. Ҳа, одамларни ахлоқий хулқ-атворга ўргатиш ва уларни тўғри рағбатлантириш мумкин! Юқорида айтилганларнинг барчаси пул ва хулқ-атворнинг ахлоқий даражаси ўртасидаги муносабатларга воситачилик қиладиган воситачидир».

Шу билан бирга, 2017 йилда Калифорния университетида ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатдики, бой одамлар ўзлари ёки ютуқлари ҳақида ўйлашганда ҳақиқатан ҳам бахтлироқ бўлишади, кам даромадли одамлар эса бошқа одамларга, яъни раҳм-шафқат ва муҳаббатга эътибор қаратганларида ижобий ҳис-туйғуларни бошдан кечириш эҳтимоли кўпроқ.

Бизнес психологи Олга Авинова бой одамлар бошқаларнинг азоб-уқубатларига бефарқ деган фикрга қўшилмайди. «Улар, аксинча, бошқа одамларнинг пул ишламасликни эркин танлашига тоқат қиладилар. Дарҳақиқат, сизнинг даромадингиз даражасининг ошиши актив ҳаракатлар, хатарлар, пасайишлар ва кўтарилишлар, молиявий йўқотишлар, муваффақиятлар, муваффақиятсизликлар, қийинчиликлар, қулайлик зонасидан чиқиш билан узвий боғлиқдир. Аммо бундай одамларнинг руҳияти янада қаттиқлашди ва ҳиссиётларга камроқ мойил бўлди, деб айтиш мумкин эмас. Бой одамлар, камбағаллар сингари, тушкунликка тушишади, қўрқувни бошдан кечиришади ва ҳиссий тангликни бошдан кечиришади. Фақатгина бундай тажрибалар муаммоларининг тоифалари ва кўлами фарқ қилади», – дейди эксперт.

Бойлик ва куч

Биопсихология ва хулқ-атвор неврологияси фанлари доктори Элис Уолтон Форбес журнали учун яна бир муҳим саволни кўтаради: бойлик одамларни ёмонлаштирадими ёки бефарқлик ва ҳатто шафқатсизлик одамларнинг бой бўлиши учун зарур бўлган фазилатларми? «Боғланиш ҳар икки йўналишда ҳам давом этади деб тахмин қилиш мумкин – бойликка эришиш учун маълум хусусиятлар зарур, аммо бойликнинг ўзи одамга аниқ (салбий) таъсир кўрсатади», – дейди мутахассис. «Аммо нима учун бу содир бўлаётганини тушуниш жуда қийин. Қайсидир маънода, бу қарама-қарши бўлиб туюлади: бойлар меҳрибон, саховатли ва ҳамдардроқ бўлишлари керак, чунки охир-оқибат улар яхши иш қилишади. Афсуски, бу аниқ эмас». Бироқ, Уолтон оптимистик – у бойлар, агар хоҳласалар, ўзларида ҳамдардликни ривожлантириши мумкинлигига ишонади. Масалан, медитация ва онг амалиёти орқали.

Бойлар стереотипларнинг қурбонларими?

Этика, очкўзлик ва ҳамдардлик йўқлиги ҳақидаги тадқиқотлар ва мулоҳазаларнинг кўплиги фонида бойлар савол туғдиради: бойлар билан бирон бир нарса нотўғри эканлигини исботлаш учун бундай эҳтиёж қаердан келиб чиқади?

Аслида, кўплаб тадқиқотчилар, ҳатто даромад даражаси ва ахлоқий хатти - ҳаракатлар ўртасидаги боғлиқликни тасдиқлаганлар, бу жуда кам кузатилиши мумкинлигини айтишади – гарчи бу ҳақда эълон қилиш учун етарли бўлса ҳам. Аммо яна бир жиҳат муҳим: кўп одамлар барча илмий далилларга зид равишда бойларнинг стереотиплар туфайли «ёмон» эканлигига ишонишади. Хайрия ва барқарор молиялаштириш бўйича тадқиқотларга ихтисослашган Пол Смитс, одамлар бой одамларнинг меҳрибон ва саховатли хатти-ҳаракатлари ҳақида жуда шубҳа билан қарашади, гўёки улар худбин ёки қабиҳ сабабларга кўра ҳаракат қилишади, аммо бу тадқиқотлар томонидан қўллаб-қувватланмайди. Унинг тадқиқотлари шуни кўрсатдики, бой одамлар кўпинча  камбағалларга қараганда сахийроқ бўлиб, вақтларини ҳам, пулларини ҳам баҳам кўришади. Улар ахлоқий жиҳатдан юқори бўлгани учун эмас, балки бундай имкониятларга эга бўлгани учун. «Мен бой одамларнинг ёмон ёки яхши эканлигига қўшилмайман, менимча, бу хусусиятлар одамнинг қанча пули борлигига боғлиқ эмас», дейди мутахассис.

Яна мутахассисларнинг таъкидлашларича, уларни умумлаштириб характеристика бериш нотўғри. Бой одамлар орасида жуда кўп ёқимли ва яхши одамлар бор. Масалан, Билл Гейтс.

Олга Авинова бойлар билан нима нотўғри эканлигини аниқлаш истагини қуйидагича изоҳлайди: «бизнинг миямиз шу қадар тартибга солинганки, унинг асосий вазифаси ўз-ўзини ҳимоя қилишдир. Биз ҳар доим ўзимизни оқлашга ҳаракат қиламиз, нима учун кимдир муваффақиятга эришади, лекин бизда шу нарса йўқ. Бойлар нотўғри йўл билан бойиган ёки мерос қолган. Агар меҳнати билан эришган десангиз унда сиз ҳам изланишингиз, номаълум нарсаларга таваккал қилишингизга тўғри келади. Сиз эса ҳаётингиз учун жавобгарликдан ҳам кўра, шикоят қилишни ёки қоралашни маъқул деб топасиз. Миянинг тузоғи шундаки, у бизга бир хил эҳтимоллик билан баҳслашиши мумкин ва нима учун биз муваффақиятга эриша олмаймиз ва нима учун биз бунга эришамиз. Заиф одамлар ҳаракат қилмаслик учун ташқи шароитларда камчиликни излайдилар ва фақат бир нечта киши ташқи шароитларга қарамай ўсиш имкониятларини қидиради».

Максименко стереотиплар айбдор эканлигига амин. «Стереотиплар бизнинг қутқарувчиларимиздир, улар кўплаб ижтимоий ҳодисалар ва улар ўртасидаги муносабатларни идрок этиш ва талқин қилишда ёрдам бериш орқали бизга вақт ва тананинг психо – эмоционал ресурсларини тежашга ёрдам беради,– дейди мутахассис. – Ва бойлар билан, албатта, ҳамма нарса яхши. Айниқса, ахлоқий бўлишга интилаётганлар ва ўзларининг тадбиркорлик кучларини яхши йўлга қўйиб, ижтимоий амалиётларни амалга оширишда янгича ёндашувни намойиш этадиганлар билан.»