Alisher Navoiy va Griboyedov. Bir qarashda bu ikki buyuk shoirni adabiyotdan tashqari bog‘lab turadigan rishtalarni ilg‘ash qiyin. Ularni birining vafoti-yu ikkinchisining tavalludiga qadar bo‘lgan muddat salkam uch asrni tashkil etadi. Ularning biri Sharq adabiyotining buyuk dahosi sanalsa, ikkinchisi G‘arb adabiyoti mezonlari doirasida ijod qilgan. Har ikki ijodkor o‘z asarlarida ezgulikni, bag‘rikenglikni, vatanparvarlikni tarannum etganlar. Alisher Navoiy ham, Aleksand Griboyedov ham o‘z davrida badiiy ijod bilan birga davlat ishlariga ham faol ishtirok etishgan o‘rtadagi umumiylikning yana bir qirrasini tashkil etadi. Xo‘sh, yana-chi?

O‘n to‘qqizinchi asrning birinchi yarmida dunyodagi yirik derjavalardan sanalgan Rossiya va Eron o‘rtasida yuzaga kelgan ziddiyatlar va ularning yechimi ham ana shu ikki buyuk ijodkor nomlari bilan bevosita bog‘liqdir.

***

Hijriy 870-yil, ramazon, Hirot.

Alisher Navoiyning Abusaid Mirzo xizmatida kechgan navqiron yillari. Bu paytda Alisher Navoiy hali davlat arbobi sifatida siyosatda o‘z o‘rnini egallamagan, ammo shoir sifatida Xuroson va Movarounnahrda juda katta shon-shuhrat qozongandi. Uning she’rlari tildan-tilga o‘tib yurar, mahalliy mashshoqlar uni kuyga solib, xirgoyi qilishar, hali birorta devon tuzmagan bo‘lsa-da, varaqlarda ko‘chirib tarqatilgan baytlari qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketardi.

Bir muddat Mashhadda yashagani, bu yerda o‘z iste’dodi va tab’i nazmi sabab ko‘chilikning e’tiborini qozongani bois, ko‘plab nafis majlislarda shoirning nomi hurmat bilan tilga olinar, ijodidan namunalar o‘qilardi. Ana o‘sha paytlar Navoiyning g‘oyibona ixlosmandlari orasida Mashhadning chekka bir qasabasida tug‘ilib o‘sgan, tortinchoq, rangpargina yigit Sultonali ham bor edi. U o‘zining o‘tkir aqli, zukkoligi, ayniqsa, mohirona husnixati bilan ajralib turardi.

Gohida Mashhaddagi Gavharshodbegim madrasasida juma namozidan keyin Navoiyning muxlislari to‘planib, uning she’rlarini muhokama qilishar, shoirni shaxsan ko‘rgan-bilgan, uning suhbatida bo‘lganlar boshqalarning og‘zini lang ochilib, havasini keltirib, o‘sha xushbaxt onlar haqida berilib hikoya qilardi.

Keyinchalik ushbu majlis ishtirokchilaridan ba’zilari Hirotga ko‘chib o‘tishdi. Ular orasida Sultonali Mashhadiy ham bor edi. Bu yerda, shoirning ona yurtida uning ixlosmandalari tabiiyki, Mashhaddagidan ham ko‘p edi. Shu bois Sultonali bu yerda ham Navoiyxonlik majlislarida muntazam qatnashadigan bo‘ldi.

Ana shundlay suhbatlardan birida so‘z Navoiyning devoniga borib taqaldi.

— Navoiyning devoni bormikin? — luqma tashladi kimdir.

— Yo‘q, agar bo‘lganida, shu paytgacha eshitgan bo‘lardik.

Shunda Sultonalining yodiga shoirning sal avvalroq aytgan bir ruboiysi tushdi. O‘shanda Sultonali do‘sti Alisherbekka «She’rlaringiz ancha ko‘payib qoldi, devon tuzsangiz bo‘lmaydimi?»deb so‘raganida, bitta ruboiy bilan javob qaytargandi:

Har kun yana bir ishq iladur afsona,

Har tun yana bir sham’g‘adur parvona.

Ish anga junun, manzil anga mayxona

Devon yasamoqni ne bilur devona.

Garchi she’rlari o‘z davrining manaman degan malikul-kalomlari bilan bemalol bahslasha olsa-da, yosh shoirning bu qadar kamtarinligi yosh xattotni yana bir karra qoyil qoldirgandi.

Sultonali ana shu davradagi suhbatdan so‘ng do‘sti Alisherbek o‘ziga munosib ko‘rmagan ishni o‘z zimmasiga olishga qaror qildi. Shu paytga qadar, uning qo‘lida Navoiyning anchagina qo‘lyozmalari to‘planib qolgan. Odamlarning qo‘lida yana qanchasi yuribdi. Qolaversa, yana ko‘pla g‘azallarini u allaqachon yodlab oladi. Hammasini jamlasa, bemalol bitta devonga joy bo‘ladi.

Navoiyga chin dildan ixlos qo‘ygan, uning she’rlariga anchadan beri ko‘ngil bog‘lagan xushnavis xattot o‘sha kuniyoq ishga kirishdi. Maqsadi — o‘zi devon tuzib, uni birodariga tuhfa qilishi, to kitob tayyor bo‘lguncha uni birovga ko‘rsatmaslik edi.

Kitob yaratish esa hazilakam ish emas. Uning uchun avval sifatli, qimmat xitoyi qog‘oz topish, unga turli bezaklar, zarhallar bilan ishlov berish, keyin mehr va zehn bilan har bir g‘azalni ko‘chirib chiqish kerak. Bu bilan ish bitmaydi. Mohir sahhoflar yordamida sahifalarni muqova ostida birlashtirib kitob ko‘rinishiga keltirish lozim. Buning barchasi uchun bir qancha insonning mashaqqatli mehnati, yana ancha-muncha aqcha kerak bo‘ladi.

Xuddi o‘sha davrada Sultonali miyasiga urilgan fikrni muxlislar oldida oshkor etdi. Navoiyning devonini tuzish fikri bir ovozdan qo‘llab-quvvatlandi. Hamma bu ishga qo‘lidan kelguncha yordam beradigan bo‘ldi. Kimdir qog‘oz xarajatlarini o‘z bo‘yniga oldi. Boshqa birov kitobni bezatish uchun naqqosh va musavvir topadigan bo‘ldi. Yana birov sahhofning haqini to‘lashga rozi bo‘ldi. Sultonali esa, bajonidil hech kimdan haq olmasdan kitobni ko‘chirib chiqish majburiyatini oldi.

Bir necha oylik mashaqqatli mehnat, uyqusiz tunlar, tinimsiz hatti- harakatlar natijasi o‘laroq, Hazrat Navoiyning birinchi kitobi «Ilk devon» yuzaga kelgandi. Aynan shu benazir tuhfa yosh shoirga tortiq etilganda, uning ko‘zlarida quvonch porladi. Beixtiyor do‘stlarining bu armug‘onidan ko‘ngli erib, ko‘zlari yoshlandi. Kitobni yaratishga mehnati singgan, o‘zi tanigan-tanimagan muxlislarini birma-bir bag‘riga bosdi.

—Tashakkur, azizlarim! Barchangizdan Alloh rozi bo‘lsin! Inshaalloh Siz boshlagan bu xayrli ishni o‘zim davom ettiraman. Parvardigor umr bersa, hali bu kabi kitoblar ko‘p yaratiladi.

Bu asrlar osha, insoniyatning sonsiz nasllariga meros qolishi lozim bo‘lgan bebaho sara asarlarning debochasi edi. Yuqori sifatli Chin qog‘oziga oltin zarralari sachratib bezak berilgan, toza charmdan muqovalangan va ustiga ko‘k baxmal qoplangan bu nodir kitob uni yaratgan insonlardan bir necha baravar uzoqroq umr kechirib, juda katta taloto‘plarni, sarguzashtlarni boshidan kechirishi, ne-ne hukmdorlar qo‘liga tushib, ularning xazinasini bezashi, qaysi qo‘llarga borib tegishi mumkinligini hech kim, hatto Mir Alisher Navoiyning o‘zi ham bilmasdi.

Milodiy 1829-yil, fevral, Tehron.

Bir necha kundirki, shahar xuddi ari uyasidek g‘ung‘illaydi. Ayniqsa, hali toj kiyishgan ulgurmagan Rossiya imperatori Nikolay Eronga o‘z elchisi Griboyedvoni Rus-Eron urushi intihosida qabul qilingan Turkmanchay tinchlik shartnomasi ko‘rsatilgan bandlar ijrosini ta’minlash uchun yuborgan, mazkur bitimga ko‘ra Erondan tovon puli — 20 million rubl miqdoridagi kontributsiya undirilishi belgilangan edi.

Bu esa, urushdan mag‘lubiyat bilan chiqqan Eron hukumati va xalqi uchun naq jahannam azobi bilan baravar. G‘azna xuddi o‘g‘ri talagan uydek huvillab yotibdi. Xalqda ham pul yo‘q, qashshoqlik, ochlik, turli kasalliklar, muhtojlik fuqaroni holdan toydirgandi. Ammo mamlakat hukmdori Fathalishohning xalqqa yuzlanishdan boshqa chorasi qolmagandi.

Bu haqdagi farmoni oliy elga oshkor etilgach, butun mamlakat bo‘ylab, norozilik to‘lqini yoyildi. Ayni paytda xalqni hukumatga, rus savdogarlari va diplomatlariga qarshi gijgijlovchilar ham ko‘payib qolgandi.

Elchixona atrofida kuymalanib yurgan yoxud shunchaki o‘tib-qaytayotgan mahalliy aholi vakillarining yuz-ko‘zidagi nafrat, qahru g‘azabni ilg‘ash uchun ortiqcha idrok shart emas. Shu bois Tehrondagi rus elchixonasida xavfsizlik va ehtiyotkorlik choralari bir necha baravar oshirilgan. Binoni o‘ttizdan ortiq, tish-tirnog‘igacha qurollangan kazaklar ertayu kech qo‘riqlashadi.

Shunday bo‘lsa-da, elchixona binosida, o‘z kabinettida o‘yga cho‘mib o‘tirgan 34 yoshli Aleksandrning ichiga chiroq yoqsa yorishmasdi. O‘zi keyingi paytlarda diplomatlik kasbini tanlaganidan qattiq afsus cheka boshlagandi. Mayli, shu kasbni tanlashga-tanladi. Boshqa davlat qurib qolganmidi? Yevropa davlatlaridan birini tanlab, davrini surib yurmaydimi? Unga hatto Amerikadagi rus konsulxonasidan ish taklif qilishgan, ammo u negadir Eronni tanlagandi.

Undan ko‘ra, Moskva yoki Peterburgda biror yengilroq ishga kirib, dramalari-yu she’rlarini yozib yursa bo‘lmasmidi? Axir uni hozir Rossiyada mashhur shoir va dramaturg sifatida bilishadi. Uning pesalari qo‘yilgan teatrlarda har doim anshlag bo‘ladi. Kim bilsin, hozir, u o‘z yurtidan bir necha ming chaqirim uzoqda, o‘zining mavhum taqdiri haqida o‘ylab o‘tirganida, balki uning pesalari qaysidir teatrda o‘ynalayotgandir? «Aqllilik balosi» komediyasi tanqidchlarning diqqat markazidan tushmay kelyapti. Bu asarni Peterburg teatri sahnasida ko‘rish unga nasib qilarmikin?

Beixtiyor esida Tiflisda qolgan suyukli ayoli, 17 yoshli gruzin go‘zali Ninaning mayin tabassumi, dilso‘z navozishlari, erkalashlari tushib, xiyol jilmaydi. Jin ursin! Fathalishoh tezroq qabul qilganida, unga Nikolay birinchining hamma talablarini shartta-shartta aytardi-da, o‘zi ortga, Tiflisga qaytardi. Keyin esa o‘z valine’matiga maktub yozib iste’fo talab qilardi. Agar uni poytaxtga kiritishmasa, Moskvaga, onasi Anastasiya Fedorovnaning yonida yashaydi. Hech bo‘lmaganda, Tiflisda qolib, sevgilisi Nina bilan baxtli hayot kechiradi. O‘z rejasidagi asarlarini qog‘ozga tushiradi.

Beixtiyor Ninani bilan kechgan so‘nggi uchrashuv onlarini esladi. O‘shanda u Tiflisning sokin, bahavo ko‘chalarida sevgilisini qo‘ltiqlab yurarkan, avliyo David ibodatxonasi joylashgan qadimiy Mtatsminda tog‘ini ko‘rsatib, shoirona shivirlagandi:

Eshit mening arzimni dilbar,

Pisand ayla orzu-armonim,

Ajal menga changal solsa gar,

Anov tog‘da bo‘lsin makonim...

Bu she’riy misralarni eshitgan onda, Ninaning chiroyli yuzi tundlashib, qovoqlari uyilgan, «Sasha, senga nima bo‘ldi, aqldan ozdingmi nima balo?» deya yelkasiga boshini qo‘ygandi. Tavba, o‘zi o‘sha paytda bu misralar uning tiliga qay go‘rdan keldi ekan-a?

Aytgancha, Sharqdagi bir necha yillik hayoti davomida shunchaki siyosat bilan band bo‘la qolmadi. Bu yerda u turk, fors, arab tillarini o‘rgandi. Hofiz, Sa’diy, Navoiy, Fuzuliy singari buyuk shoirlar ijodidan bahramand bo‘ldi. Balki ularning asarlarini rus tiliga o‘girar?

Shu payt tashqari tobora kuchayib borayotgan shovqin-suron uning xayolini bo‘ldi. Beixtiyor elchixona hovlisiga yopirilib kirgan olomonni ko‘rib, hushi boshidan uchdi. Beixtir kamariga qistirilgan to‘pponchaga qo‘l yugurtirdi. Ha, u o‘q otishda benazir. Ammo to‘pponchani o‘qdonini tekshirib ko‘rishga ulgurmadi.

Ko‘zi qonga to‘lgan yuzlab bosqinchilar sanoqli daqiqalarda 30 dan ortiq kazak soqchilarini yer tishlatib, elchining eshigiga yaqinlashib qolishgandi. Griboyedov jon vahmida eshik ilgagini tushirdi. Ammo...

Yog‘och eshikni sindirishga o‘nlab zabardast bosqinchilarning bir nechtasi kuchli zarbasi kifoya qilgandi. Griboyedov to‘pponcha tepkisini bosishga ulgurmadi. U tomonga yog‘ilgan musht va tepkilar qisqa fursatda uning masalasini hal qildi. Oradan chorak soat o‘tmay ag‘dar-to‘ntar qilingan, talangan kabinetda, pol ustida 34 yoshli elchining tanib bo‘lmas darajaga keltirilgan abgor jasadi yotardi.

Hijriy 1244-yil, Tehron

Qojorlar sulolasining zabardast vakili Fathalishoh rus elchixonasida yuz bergan bosqinni eshitib tepa sochi tikka bo‘ldi. Axir bu qanaqasi? Rossiya bilan ketma-ket yuz bergan ikkita urushdan mag‘lubiyat bilan chiqib sillasi qurigan, tavbasiga tayangan shoh endilikda raqibning har qanday shartiga nochor bosh egaman deb turganda, bunday ko‘ngilsizlik... Axir bu xabar rossiyaga yetib borsa, Nikolay qarab turmasligi aniq.

— Bu qanday gap, vaziri a’zam, — Olloyorxonga qarab darg‘azab o‘shqirdi shoh. — Poytaxtdagi osoyishtalik uchun kallangiz bilan javob berasiz, demaganmidim? Bosqindagi qurbonlar soni qancha?

— Jami ellikdan oshiq o‘lik sanashibdi. O‘n oltitasi qo‘zg‘olonchilardan, qolganlari rus elchixonasi xodimlari va ularni qo‘riqlab turgan yollanma askarlar.

• Xufiyalar bu xabarni Nikolayga yetkazmasidan oldin eng tezkor choparlaringizga tayinlang, Nikolayga uzrnoma hozirlang. Elchining xuni uchun yaxshigina tovon to‘lashimizga to‘g‘ri kelai. Peshkash tariqasida xazinadagshi eng qimmatbaho javohirlardan saralang.

Shohning amri bilan elchixona xodimlarining jasadlari alohida, maxsus arabalarda Tiflisga yetkaziladigan bo‘ldi. Yollanma askarlar va qo‘zg‘olonchilarning jasadlari yashirincha ko‘zdan panaroq yerga ko‘mib tashlandi.

Shoh oyog‘i kuygan tovuqdek tipirchilab qolgandi. Chunki, rus hukmdori bu ishda uning qo‘li borligiga aniq ishonadi, demak shafqatsiz qasos choralarini izlaydi. Qanday bo‘lmasin Nikolayni bu fojia shunchaki tasodif ekaniga, bunga shohning aybi yo‘qligiga ishontirish kerak.

Shu asnoda Fathalishohning yodiga xazinasida saqlanayotgan eng bebaho javohir, bir paytlar Nodirshoh Hind yurishi paytida qo‘lga kiritgan «Shoh» olmosi tushdi. Aytishlaricha, og‘irligi 88 qirot keladigan, shaffof tusli bu olmos yuz yillar davomida Boburiylar taxtini bezab kelgan, uning qirralarida ikki Boburiy hukmdor Nizomshoh va Shohjahonning ismlari bitilgandi. Nima sababdandir, Nodirshoh bu olmos sathiiga o‘z ismini yozdirolmay qolgan. Fathali shoh esa, uni ko‘z qorachig‘idek saqlab, bir chetida o‘z ismini darj ettirgandi.

Bu olmosning narxini hech kim bilmasdi. Uning ta’rifi yetti elga, tabiiyki, Rossiyaga ham yetib borgandi. Ammo taniqli elchi, yana Rossiyaga dong‘i ketgan shoirning xunini moddiy boylik bilan o‘lchab bo‘larmikin? Yana nimadir qilish kerak. Aks holda. Rus qo‘shinlari tez orada Eronni kunpayakun qilishi turgan gap.

«Kitoblar». Shohning miyasiga urilgan navbatdagi jo‘yali fikr shu bo‘ldi. Shaxsan uning o‘zi saroy kutubxonasiga kirib, eng nodir kitoblarni qidirishga tushdi.

Kutubxonada ikki mingdan ortiq nodir kitoblar saqlanardi. Arabiy, forsiy va turkiyda bitilgan ayrim kitoblarning yoshi yuz yillar bilan o‘lchanardi. Shoh o‘z qo‘li bilan bir qancha kitoblarni ajratib oldi. Ular orasida Hofiz, Sa’diy singari shoirlarning o‘ta hassoslik bilan ko‘chirilgan kitoblari bor edi.

Shu choq u kitoblar orasida o‘zining saxtiyon muqovasi ustiga tortilgan yashil jildi bilan alohida diqqatni tortib turgan qalin bir kitobni varaqladi.

• Shahanshoh, bu kutubxonamizdagi eng nodir kitob, — salkam qirq yildan beri kitobdorlik lavozimida ishlab kelayotgan qiltiriq chol Rizvonquli tilanchidek iltijo bilan ikki qo‘lini cho‘zgancha shohga yaqinlashdi. — Bu kitob... Hazrat Navoiyning ilk devonlari. Unga hazratning muborak nazarlari tushgan, hatto ayrim joylariga o‘z qo‘llari bilan tuzatish ham kiritgan ekanlar. Shuning uchun...

Shoh kitobni varaqlab undan ayrim satrlarni pichirlab o‘qidi. Asli Astrobodlik qojor turklari naslidan bo‘lgan Fathalishoh Navoiyning she’rlariga ayricha ixlos qo‘ygandi. Hali madrasada o‘qib yurgan paytlarida bir qancha g‘azallarini yod olgandi.

• Bilaman, bu kitob bebaho, — dedi oddiygina kitobdor bilan nima uchun murosa qilayotganini o‘zi ham tushunmay. — Boshqa payt bo‘lganda, bu kitobni har qanday olmosdan ham ko‘ra ko‘proq avaylagan bo‘lardik. Ammo hozir vaziyat qaltis, taqsir. Ikkita urushda minglab insonlarimizning qoni to‘kildi. Shoyad Shohjahondan qolgan olmos ham uddalashi mushkul bo‘lgan vazifani Hazrat Navoiyning shu birgina kitobi bajara olsa...

Milodiy 1829-yil, aprel.

Avvalgi imperator Aleksandr Birinchining kutilmagan o‘limi, qonuniy valiahd Konstantinning taxtdan voz kechishi sababli taxtni norasmiy tarzda boshqarib turgan Nikolay uchun Erondan yetib kelgan shoshilinch xabar kutilmagan bosh og‘rig‘i bo‘ldi. To‘g‘ri, bir paytlar qo‘zg‘olonchi dekabristlarga aloqadorlikda gumonlanib, o‘tirib chiqqan shoir diplomatning o‘limi uni u qadar fojiaga botirmadi. Ammo xalqaro diplomatiya me’yorlariga ko‘ra, elchining o‘ldirilishi mamlakat sha’nining tuproqqa qorishtirilish bilan barobar edi.

Hali boshiga toj kiymay turib, bunday hurmatsizlikka duch kelishini u hazm qilolmasdi. Biroq Eronni tiz cho‘ktirganiga ishonch hosil qilib ulgurgani uchun Nikolay butun diqqat-e’tiborni Usmoniylarga qaratgan, turklar bilan urushga qizg‘in hozirlik ko‘rilmoqda.

O‘z xufiyalari bilan oldinma-keyin Eron shohining elchilari ham yetib kelganini bilgach, ularni zudlik bilan qabul qilishini bildirdi. Elchilarga Fathalishohning valiahd o‘g‘li Xusrav Mirzo bosh bo‘lib kelgani masala o‘ta jiddiyligini ko‘rsatardi.

Elchilar taomilga ko‘ra bosh egib ta’zim qilishgarkan, shohning qarshisida joy oldilar. Xusrav Mirzo qo‘lida o‘rog‘liq nomani o‘pib iltifot bilan podshoga uzatdi. Nikolay esa allanechuk kibr bilan xatni ochdi. Xat u kutganidek forsiyda emas, aynan Nikolayning ona tilida, kiril alifbosida bitilgandi.

Fathalishoh xatning muqaddimasida «imperator hazrati oliylari»ga uzundan-uzoq duoi salom yo‘llagan, keyin Tehronda yuz bergan xunrezlikdan qattiq iztirobda ekanini bayon qilgan, oxirida ikki mamlakat o‘rtasidagi do‘stlik va hamjihatlik bardavom bo‘lishiga umid bildirib, imperatorga hurmat yuzasidan yo‘llangan kamtarona hadyalarni qabul qilish so‘ralgandi.

Nikolay garchi elchilar olib kelgan hadyaldarga mensimay ko‘z tashlab chiqqan bo‘lsa-da, ushbu tortiqlarning hashamdorligiga ich-ichidan tan berib turardi. U barcha hadyalarni olib qolishni buyurdi va yakuniy qarorni uch kundan keyin aytishini bildirdi.

Shu kuni elchilarni alohida ajratilgan qarorgohga olib ketishdi. Nikolay olmosning qanchalik qimmatli ekanini bir qarashda payqagan, ammo ajnabiy bitikdagi kitoblarning qiymatidan bexabar edi. Imperatorlik xalq kutubxonasi Sharq qo‘lyozmalari bo‘yicha bosh mutaxassisi har bir kitobni sinchiklab ko‘zdan kechirarkan, bu asarlarning naqadar bebaho ekanini labi-labiga tegmay javrardi.

Moviy muqovali kiobni varaqlab ko‘rarkan, beixtiyor ko‘zlari chaqnab ketdi.

— Axir... Axir bu Alisher Navoiyning «Ilk devoni»-ku? Shoirning tiriklik paytida bitilgan, uning nazari tushgan, qo‘li tekkan mo‘’tabar manba...

— Navoiy? — Nikolayning qoshlari chimirildi. — Eshitganman bu nomni. Turkiy tildagi adabiyotning eng buyuk vakili, shunaqami? Shoh shu mo‘’tabar kitobni ham qimmatbaho hadyalarga qo‘shib, elchining xuni sifatida bizga yuborgan ekan, nachora, biz bu qonli voqeaga qattiq taassufimizni bildirgan holda, shohning iltijolarini qabul qilamiz. Kitoblarni kutubxonaning maxsus jihozlangan fondida saqlash kerak, — Keyin esa ober-kamerger — Shtyurmerga yuzlandi. — Boris Vladimirovich, egilgan boshni qilich kesmas, deydilar. Shohga bunday holatlar qaytariladigan bo‘lsa, keskin choralar ko‘rilishini ta’kidlab, javob xati yo‘llaysiz. Eron mulkida yuz bergan bu xunrezlikdan hozircha ko‘z yumamiz.

Xusrav Mirzo boshchiligida elchilar ertasi kuni xushxabar bilan Tehronga qaytib ketishdi.

***

Mashhur adib va Griboyedovning o‘limi albatta rossiyalik ziyolilarni qattiq qayg‘uga soldi. Ayniqsa, Tiflisda navqiron turmush o‘rtog‘ini emas, uning qonga belangan abgor murdasini qarshi olgan xotini Nina Chavchavadzening faryodidan yeru osmon larzaga keldi. Shoirning vasiyatiga ko‘ra, uni Tiflis yaqinidagi Mtatsminda tog‘ida joylashgan nasroniylar qabristoniga dafn etishdi.

Ammo falakning garlishi bilan bir buyuk shoirning kutilmagan o‘limi tufayli ikki davlat o‘rtasida yuzaga kelgan tarang vaziyat ikkinchi bir buyuk mutafakkirning o‘lmas asari sababli yumshagan, Alisher Navoiy hazratlarining shu birgina kitobi minglab begunoh insonlarni begunoh o‘limdan saqlab qolgandi....